De geboorte van onze zonnewijzer

Helaas mocht Pierre de vervaardiging van zijn zonnewijzer niet meer meemaken. Op vrijdagavond 8 april 2016 was net onze wekelijkse kijkavond begonnen met een waarneming van de smalle maansikkel en de planeet Mercurius, toen we op onze sterrenwacht aan de Noorddijk het bericht kregen dat onze vriend, medewerker en bestuurder Pierre plotseling overleden was. Hij had toen net het definitieve ontwerp van de zonnewijzer klaar.
Een declinerende verticale zonnewijzer
Er bestaan veel soorten zonnewijzers, en zelfs in de 21ste eeuw worden nog steeds nieuwe modellen uitgedacht. Een aantal types zijn bedoeld om op de grond of bijvoorbeeld op een tafel te worden geplaatst, dit zijn horizontale zonnewijzers. De Asseneedse zonnewijzer hangt aan de zuidelijke muur van de dorpskerk en is daarom een verticale zonnewijzer, zij het een speciaal type.
Al sinds de laatste eeuwen van de Romeinse tijd worden kerken meestal oost-west georiënteerd, en dit op Bijbelse gronden. Onderzoek heeft echter aangetoond dat deze oriëntering zelden nauwkeurig is. Dit kan verschillende oorzaken hebben, zoals gebrekkige meetinstrumenten of gebruik van de Poolster die, in tegenstelling tot wat veel mensen denken, helemaal niet perfect het noorden aanduidt. Ook specifieke plaatselijke omstandigheden kunnen een rol hebben gespeeld, zoals reeds aanwezige bebouwing of het reliëf op- en rond de bouwplaats.
De Sint-Petrus en Sint-Martinuskerk van Assenede vertoont een afwijking op de oost-west-as die je zelf duidelijk kan vaststellen op Google-Earth of simpelweg ter plaatse met een goed kompas.
Je kan het ook hier controleren: De oriëntatie van de Asseneedse kerk
Onze zonnewijzer is berekend op deze afwijking of declinatie; daarom spreken we in dit specifieke geval van een declinerende verticale zonnewijzer. In mensentaal lijkt het alsof de zonnewijzer ‘scheef’ hangt. Ook de poolstijl (de ‘stok’) is op deze afwijking berekend en staat dus niet perfect loodrecht op de zuidas. Je kan dit gemakkelijk ter plaatse zien wanneer je pal onder de zonnewijzer gaat staan. De Asseneedse Zonnewijzer is dus echt een uniek instrument, dat enkel bedoeld en ontworpen is voor dit specifieke kerkgebouw!
Meer informatie en heel veel foto’s over allerlei types zonnewijzer vind je op de website van de Vlaamse Zonnewijzerkring
Hoe lees je zo'n zonnewijzer nu eigenlijk af?
En wat kan je er op aflezen?
Een zonnewijzer geeft steeds de Ware Zonnetijd. Deze is rechtstreeks gerelateerd aan de rotatie van de Aarde om haar as en is bovendien strikt plaatsgevonden. Laat het meteen duidelijk zijn: een zonnewijzer is niet het soort uurwerk dat je moet gebruiken om tijdig op je werk te zijn of om er de klok van je smartphone mee bij te stellen. Hiervoor gebruiken we in België de Midden Europese Tijd (MET) of de Midden Europese Zomertijd (MEZT). Deze zal steeds afwijken van de Ware Zonnetijd.
Zo was het om 18:00 werkelijke tijd 16:13 ware zonnetijd.
De werkelijke zonnetijd aflezen
De schaduw is in de zomer langer dan tijdens de winter, hierop is het aflezen van de seizoenen gebaseerd (zie verder). Eénmaal je de schaduw ziet, kijk je gewoon op- of nabij welke uurlijn ze valt. De uren in zonnetijd zijn op de onderste balk aangeduid.
De seizoenen aflezen
Behalve de uurlijnen, zijn in de zonnewijzer ook een aantal rechte en gebogen lijnen van links naar rechts verwerkt. Deze geven een indicatie van de seizoenen. We hebben ze hieronder aangeduid met gekleurde bollen. De schaduw van het bolletje op de poolstijl valt op- of tussen één van deze lijnen. Het gaat als volgt:
- Op de lijn, aangeduid met de blauwe bol: het begin van de astronomische winter (ca. 21 december)
- Op de lijn, aangeduid met de gele bol: het begin van de astronomische lente of herfst (ca. 21 maart of 21 september)
- Op de lijn, aangeduid met de rode bol: het begin van de astronomische zomer (ca. 21 juni).
De schaduw doorloopt dus in de loop van het jaar de zonnewijzer van boven naar onder en omgekeerd.
Iets over onze tijdrekening
In lang vervlogen tijden volstonden zonnewijzers wel als klok, vandaag bouwen we ze nog omwille van het mooie werkingsprincipe of omdat we ze gewoon … mooi vinden!
De tijdrekening die wij in ons dagelijks leven gebruiken is nog steeds gebaseerd op de rotatie van de Aarde om haar as. Maar om praktische redenen zijn in de loop der tijden via politieke weg een aantal afspraken en aanpassingen ingevoerd. Het is namelijk zo dat de plaatselijke zonnetijd – dewelke op een zonnewijzer wordt afgelezen – varieert volgens de lengteligging. Zo wijkt de zonnetijd in Assenede verschillende minuten af ten opzichte van zonnetijd in Ukkel of Oostende.
In vroegere eeuwen, toen men in de dorpsgemeenschappen enkel enig tijdsbesef nodig had om op tijd de kerkklokken te luiden voor het getijdengebed of om de werkuren van de landarbeiders te bepalen, vormde dit niet zo’n probleem. Doch in een tijdperk van drukke agenda’s, internationaal verkeer en TV-uitzendingen is er uiteraard behoefte aan een meer uniforme tijdrekening dewelke liefst over een zo groot mogelijk gebied kan gebruikt worden. Om die reden heeft men dus de planeet Aarde onderverdeeld in een aantal kunstmatige tijdzones.
In een groot deel van Europa wordt sinds WOII de Midden-Europese Tijd (MET) gebruikt, dewelke 1 uur voorloopt op de UT of Universal Time. Deze tijd is bijna hetzelfde als de GMT of Greenwich Mean Time. Gedurende een aantal maanden per jaar gebruiken we bovendien de MEZT of Midden-Europese Zomertijd, dewelke 2 uur voorloopt op de Universele Tijd. Een zonnewijzer houdt zich uiteraard niet aan dergelijke maatschappelijke afspraken. Op de Asseneedse Zonnewijzer lezen we dus de ‘Asseneedse Ware Zonnetijd’ af!
Om het allemaal nog boeiender te maken verloopt de zonnetijd niet over het hele jaar even snel, dit komt omdat de Aarde in een ellipsbaan rond de Zon draait. Daarom wordt nog een onderscheid gemaakt tussen de ware zonnetijd (dewelke je dus op een zonnewijzer afleest) en de middelbare zonnetijd. Het verschil tussen beide heet tijdvereffening. Hiervoor bestaan formules en tabellen. Om deze pagina niet te overladen zullen we de formules hier achterwege laten, je kan er meer over leren tijdens een bezoek aan de sterrenwacht.
Nog vragen over de zonnewijzer? Contacteer ons!
- Sterrenwacht De Polderster - Kapelledreef 2, 9960 Assenede -